درباره یکی از مراسم کهنسال حرم رضوی صحبت می‌کنم؛ مراسمی که هر بامداد در کنار ضریح مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) برگزار می‌شود؛ مراسمی با نام «خدمت فوق» که یکی از اجزای آن، تعویض گلدان‌ها و گذاشتن گل‌های جدید در چهارگوشه سقف ضریح حضرت امام رضا(ع) است. باید در مراسم حضور داشته باشید تا حس و حالش را درک کنید، گل‌هایی که در جوار وجود مقدس ولی‌خدا، زیبایی صدچندان به خود می‌گیرند، عطر ولایت را با عطر خدادادی در می‌آمیزند. غیرممکن است این برنامه را به چشم دیده‌باشید و آرزوی داشتن یکی از آن شاخه‌های گل، در دلتان جوانه نزده ‌باشد. درک این برنامه برای کسانی میسر می‌شود که صبحگاه به زیارت مشرف می‌شوند. امروز می‌خواهم ابتدا درباره «خدمت فوق» و دلیل به وجود آمدن آن با شما صحبت کنم و سپس مانند روال همیشگی صفحه نخست رواق، درباره تاریخچه این مراسم معنوی به ارائه مطالبی مختصر برای شما خوبان بپردازم.

«خدمت فوق» چیست؟

همان‌طور که می‌دانید بخشی از نذورات مردم در حرم رضوی، داخل ضریح ریخته می‌شود؛ البته اگر نذر برآورده شده شامل لباس، پارچه یا شیئی سبک و منعطف باشد که نتوان آن را از میان پنجره ضریح به داخل انداخت، زائران آن را بالای ضریح و روی سقفش می‌اندازند، اگرچه این رویه عمومی نیست و بعضی‌ها ترجیح می‌دهند نذر خود را در چنین حالتی، به دفترهای نذورات آستان‌قدس که در نقاط مختلف حرم مطهر وجود دارد، تحویل دهند و البته این مسئله، در مواردی که شئ نذری از نظر هنری یا به لحاظ کیفیت و جنس، قابل انداختن روی سقف ضریح نیست، ضرورت دارد. بگذریم، بخشی از برنامه «خدمت فوق» جمع‌آوری همین نذورات از روی سقف ضریح مطهر است. کار دیگری که در این مراسم انجام می‌شود، تعویض گلدان‌های بالای ضریح است؛ به این معنا که هر ۲۴ ساعت یک بار، گلدان‌های حاوی گل‌های طبیعی که در باغات آستان‌قدس پرورش می‌یابند، با گلدان‌های حاوی گل‌های تازه تعویض می‌شوند تا طراوت و تازگی گل‌ها و چشمنوازی‌شان، همچنان برقرار باشد. امروزه این گل‌ها را که البته خواهان بسیار دارد، به واحد خاصی منتقل می‌کنند و پس از خشک کردن بهداشتی و مناسب، آن‌ها را در بسته‌بندی‌های مرتبی جای می‌دهند و در اختیار زائران می‌گذارند. از دیگر بخش‌های این مراسم، غبارروبی سقف ضریح و تعویض روپوش آن است. حواستان باشد این غبارروبی، با مراسم غبارروبی داخل ضریح فرق می کند.

چه زمانی و چگونه انجام می‌شود؟

«خدمت فوق» به صورت روزانه و بلافاصله پس از تعویض کشیک انجام می‌شود؛ سرکشیک یا در غیاب او، معاون کشیک با قرار گرفتن روی چارپایه‌ای ۴ متری که حمل آن را تعدادی از خادمان برعهده دارند، مسئولیت «خدمت فوق» را انجام می‌دهد. برای انجام این مراسم، لوازم خاصی هم پیش‌بینی شده‌است؛ دو چوب‌پَر مخصوص غبارروبی، یکی از جنس پَر طاووس و دیگر از جنس پَر قرقاول و یک چنگک نقره‌ای مخصوص برای برداشتن نذورات از روی سقف ضریح مطهر که احتمالاً قدمت آن مربوط به نیمه عهد قاجار است. سرکشیک یا معاون او، پس از قرار گرفتن بالای چارپایه و بعد از برداشتن نذورات با استفاده از چنگک، ابتدا غبارروبی را انجام می‌دهند و پس از آن، با دقت فراوان، گلدان‌های پُر از گل را تعویض می‌کند. در تمام این مدت، زائران در اطراف ضریح به زیارت و ختم صلوات مشغول هستند.

پیشینه یک رسم کهنسال

از آنجا که ضریح مطهر را باید قلب حرم رضوی بدانیم، توجه و تنظیف و مراقبت از آن، موضوعی بوده که از دیرباز اهمیت داشته‌ است؛ در واقع، یکی از وظایفی که متولیان حرم رضوی از همان ادوار قدیم برای خود فرض می‌کردند، تطهیر و غبارروبی دائم ضریح منور بوده است. با این حال، نمی‌توان قدمت رسم زیبای «خدمت فوق» را بیش از دوره صفویه دانست، زیرا تا پیش از این عهد، اصولاً ضریحی وجود نداشت تا «خدمت فوق» شکل و شمایل خاص امروزی را به خود بگیرد.

می‌دانیم که نخستین ضریح شکیل را که از جنس چوب بود، شاه‌طهماسب یکم نصب کرد و به احتمال زیاد، برای نخستین بار چنین رسمی از زمان او، یعنی از حدود سال ۹۵۷ق/۹۲۹ش. متداول شده‌ باشد. نشان درست بودن این ادعا، اضافه شدن منصبی در آستان‌قدس رضوی است که به آن «خادم ضریح» می‌گفتند و نامش در اسناد دوره صفویه موجود است.

اینکه خادم ضریح چه مسئولیتی داشت، دقیقاً معلوم نیست، اما می‌دانیم وظیفه غبارروبی داخل ضریح را به او محول نمی‌کردند و این کار فقط برعهده متولیان یا اشخاص بلندپایه آستان یا حکومت‌های وقت بوده و هست. بنابراین به احتمال زیاد، وظیفه خادم ضریح، تطهیر و انجام همین وظایفی بوده‌ است که در جریان مراسم «خدمت فوق» از آن‌ها یاد کردیم. اما قدرمسلم آن است که این مراسم از ابتدای دوره قاجار با شکلی تقریباً شبیه امروز وجود داشت و تعدادی از خادمان حرم برای انجام آن برگزیده می‌شدند. از سال ۱۳۰۶ش. به بعد، براساس دستورالعمل‌های جدید آستان‌قدس و برای انتظام‌بخشی دقیق‌تر و البته جلوگیری از شکل گرفتن اختلاف‌نظرها، انجام «خدمت فوق» صرفاً در انحصار سرکشیک‌ها، خادم‌باشی‌ها و فراش‌باشی‌ها قرار گرفت و دیگر خدام از انجام آن منع شدند.

 از آن زمان تا به امروز بدون وقفه، این مراسم به صورت روزانه و با حضور افرادی که برشمردیم انجام می‌گیرد؛ مراسمی که شیرینی آن، عطر صلوات زائران و مداحی خادمان خوش‌صدایی که دل هر مشتاقی را می‌لرزاند و بر لب‌های او «السلام علیک یا علی بن موسی‌الرضا(ع)» جاری می‌کند. امیدواریم با دفع شرّ کرونا، باز هم بتوانیم حس و حال این مراسم نورانی را درک کنیم؛ ان‌شاءالله.